Λουκρήτιος

(Titus Lucretius Carus, Καμπανία 99; – 55 π.Χ.). Λατίνος ποιητής, συγγραφέας του εξάτομου ποιήματος Περί της φύσης των πραγμάτων (De rerum naturae). Σύμφωνα με μία πληροφορία που παραδίδει ο άγιος Ιερώνυμος, ο Λ. παραφρόνησε εξαιτίας ενός ερωτικού φίλτρου και έγραψε τους στίχους του στα φωτεινά διαλείμματα της παράνοιάς του. Τελικά αυτοκτόνησε αφήνοντας ασυμπλήρωτο το έργο του, την έκδοση του οποίου επιμελήθηκε ο Κικέρων. Πιθανολογείται ότι ο νευρικός κλονισμός του Λ. οφειλόταν σε μια δραματική συναισθηματική απογοήτευση (το τέλος του 4ου βιβλίου του ποιήματός του συνιστά ένα δριμύ κατηγορητήριο εναντίον του έρωτα), ενώ είναι λιγότερο σαφείς οι λόγοι της αυτοκτονίας του. Το έργο του, αν και έχει γραφεί κατά τρόπο ασυνεχή και παρότι δεν είχε την τελευταία θεώρηση ούτε την οριστική διάταξη από τον ποιητή, δεν παρουσιάζει ίχνη διανοητικής διαταραχής. Οπαδός της διδασκαλίας του Επίκουρου, η οποία ειδικά στην Καμπανία είχε προκαλέσει μεγάλο ενδιαφέρον, ο Λ. θέλησε να την προβάλει ως υπέρτατο μέσο θεραπείας των ανθρώπινων δεινών, που οφείλονται στις δεισιδαιμονίες και στους ψεύτικους φόβους. Ο φιλόσοφος της Σάμου, τον οποίο ο Λ. αντιλαμβανόταν ως τον ηρωικό πρωταγωνιστή του ορθολογισμού που απελευθερώνει τη συνείδηση, του προσέφερε μια αλήθεια, την οποία ο Λ. προέβαλε ξανά ως απόλυτη και αποκλειστική, αν και η φιλοσοφική παιδεία του ήταν επαρκώς συγκροτημένη, τόσο ώστε να του επιτρέπει να ανασκευάζει τις θεωρίες διαφόρων στοχαστών προγενεστέρων και μεταγενεστέρων του Σωκράτη (η ίδια η λατινική φιλοσοφική ορολογία ήταν ανύπαρκτη πριν από τον Λ. και τον Κικέρωνα). Το ποίημα ξεκινά με έναν ύμνο στην Αφροδίτη (η οποία είναι σύμβολο της ηδονής και της καθολικής γονιμότητας και συγχρόνως η –κατά την παράδοση– ερωμένη του Άρη και προμήτωρ των Ρωμαίων) που την επικαλούνται ως μεσολαβήτρια για την ειρήνη και εμπνεύστρια του τραγουδιού. Ύστερα από ένα εγκώμιο αφιερωμένο στον Επίκουρο και την υπόμνηση της θυσίας της Ιφιγένειας, παραδειγματικής μαρτυρίας των ολέθριων αποτελεσμάτων της θρησκοληψίας (religio), ο ποιητής εισέρχεται στο βασικό μέρος της πραγματείας, η οποία διαρθρώνεται σε τρία μέρη, από δύο βιβλία το καθένα. Το πρώτο πραγματεύεται τη φυσική των ατόμων, ενώ το δεύτερο επικεντρώνεται στη ψυχή (αρχή ζωής και θανάτου) και στον νου (έδρα των αισθημάτων και των σκέψεων), αποδεικνύοντας τη σωματική τους υπόσταση και τη θνητότητά τους, καθώς και στη συνείδηση η οποία βασίζεται στα είδωλα (simulacra) που αποτυπώνονται στις αισθήσεις, σύμφωνα με έναν μηχανισμό που αποκλείει κάθε τελολογία. Το τελευταίο τμήμα του έργου αφορά τον σχηματισμό του κόσμου, την προέλευση και την προϊστορία της ανθρωπότητας, τα μετεωρολογικά, σεισμικά και επιδημικά φαινόμενα, τα οποία προκαλούν φόβο στον άνθρωπο ως σημεία της θείας οργής, ενώ υφίσταται επιστημονική ερμηνεία αυτών, ώστε να αποκλειστεί η υπερφυσική επέμβαση. Το ποίημα τελειώνει με την περίφημη περιγραφή της χολέρας της Αθήνας (430-429 π.Χ.), γραμμένη με βάση τα στοιχεία του Θουκυδίδη. Μολονότι το κείμενο υπέστη πολλές παρεμβάσεις (πολλοί φιλόλογοι επιχείρησαν να βάλουν τάξη μεταθέτοντας, διαγράφοντας, συμπληρώνοντας, συχνά με οξύνοια, αλλά πάντοτε με πολλή αυθαιρεσία) το ποίημα διαθέτει μια δική του, ουσιαστική ενότητα. Ανθολογημένα αποσπάσματα είναι βέβαια, εκτός από το προοίμιο του 1ου και το τέλος του 6ου βιβλίου, το εγκώμιο του Εμπεδοκλή, το συμφωνικό πρελούδιο του 2ου βιβλίου (τραγούδι της αιθρίας, που κυριαρχεί πάνω στις θύελλες από το ύψος ενός παρατηρητηρίου που το υπερασπίζει η γνώση) και η παρεμβολή του επεισοδίου της δαμάλας που αναζητά το μοσχάρι. Η πολύπλευρη πολεμική που διαπνέει το έργο ασκείται άλλοτε με ορθολογική διαύγεια και άλλοτε με χλευαστική ή συμπονετική διάθεση, εναντίον εκείνου που φοβάται τον θάνατο, που επιθυμεί με πάθος να νικήσει την πλήξη της ζωής ή εναντίον εκείνου που σπαταλά στον έρωτα κάθε μέσο ζωής υλικό και πνευματικό. Ακόμη και στα σημεία όπου η ύλη παρουσιάζεται πιο ανέκφραστη, ο Λ. προβάλλει ένα έντονο και γεμάτο πάθος συναίσθημα, χάρη στο οποίο η έλξη και η απώθηση των ατόμων, η clinamen (ή απόκλιση από το φυσιολογικό: στο ηθικό πεδίο πρόκειται για το περιθώριο ελευθερίας μέσα σε ένα σύστημα αιτιοκρατικό), η απειρία των κόσμων κλπ. γίνονται αισθητά ως δραματικά γεγονότα ή αποκαλύπτονται με την οξεία επίγνωση εκείνου που αποκρούει μια σειρά αληθειών, εκείνου που στο σκοτάδι της άγνοιας, της δεισιδαιμονίας, της δυστυχίας, αντιπαραθέτει ευρύτερες ζώνες φωτός. Όλα αυτά πραγματώνονται στα πλαίσια της αποδοχής του λυτρωτικού μηνύματος του Επίκουρου, ενώ παράλληλα επιχειρείται η οριστική διακοπή των επίμονων επιβιώσεων της αμφιβολίας. Ο στίχος που χρησιμοποίησε ο Λ. είναι ο δακτυλικός εξάμετρος, που στον ρυθμό έχει μια αρχαϊκή σοβαρότητα· ο Λ. διατήρησε ορισμένους τεχνικούς τρόπους και μορφολογικά στοιχεία από την αρχαϊκή ποίηση. Το ύφος, ενώ διακατέχεται από αυστηρή μεγαλοπρέπεια, λόγω της αρχαϊκής καταβολής, διαθέτει συγχρόνως μια αλεξανδρινή φινέτσα, άγνωστη στους προγενέστερους Ρωμαίους ποιητές. Ο Βιργίλιος, που ζήλεψε τον Λ. για την πίστη του σε μια ορθολογική λύση των μέγιστων προβλημάτων που βασανίζουν τον άνθρωπο, εμπνεύστηκε και από την τέχνη του. Δεν μπορούν να θεωρηθούν αμελητέες οι επιδράσεις της ποίησης του Λ.Κ. στον Οράτιο και στον Οβίδιο. Προμετωπίδα παρισινής έκδοσης (1563) του έργου «De rerum natura» του Λατίνου ποιητή Τίτου Λουκρήτιου Κάρου (Αλεξανδρινή Βιβλιοθήκη, Ρώμη).